Душанбе, пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол, на танҳо маркази сиёсӣ, иқтисодӣ ва маъмурии кишвар, балки қалби тапандаи илму фарҳанги миллати тоҷик ва нуқтаи муҳимми ҷалби тоҷикони саросари ҷаҳон маҳсуб мешавад. Ин шаҳри босуръат рушдкунанда, ки дар доманаи куҳсори Ҳисор ҷойгир аст, имрӯз бо симои муосир, меъмории нотакрор ва фазои сулҳу ваҳдат дар арсаи байналмилалӣ шинохта шудааст.
Душанбеи имрӯза бо хиёбонҳои васеъ, биноҳои муҳташами замонавӣ, боғҳои сабзу хуррам ва фаввораҳои дилрабо ба як марвориди водии Ҳисор табдил ёфтааст. Маҷмааҳои нави меъморӣ ба мисли Кохи Миллат, Китобхонаи миллӣ, Осорхонаи миллӣ, Кохи Наврӯз ва албатта, Майдони Дӯстӣ бо муҷассамаи шоҳ Исмоили Сомонӣ ба ҳусни шаҳр шукуҳи тоза бахшидаанд. Гузашта аз ин, азнавсозии боғҳои фарҳангӣ-фароғатӣ, бунёди майдончаҳои варзишӣ ва гулгаштҳои зебо Душанберо ба як макони воқеан дилфиреб барои сокинону меҳмонон табдил додааст.
Ин шаҳр на танҳо бо зебоии зоҳирӣ, балки бо мардуми меҳмоннавозу бофарҳангаш низ ифтихор мекунад. Дар кӯчаҳои Душанбе омезиши суннатҳои аҷдодӣ ва тамоюлҳои муосир баръало эҳсос мешавад, ки ин ба пойтахт ҳусни хоса мебахшад. Беҳуда нест, ки Душанбе бо ташаббуси ЮНЕСКО сазовори ҷоизаи “Шаҳри сулҳ” гардидааст, зеро фазои дӯстиву ҳамдигарфаҳмӣ ва ваҳдату ҳамзистӣ дар ин ҷо ҳамеша ҳукмфармост. Тавре шоире мегӯяд:
Душанбе хонаи осоиши дил,
Маро дурӣ зи ту корест мушкил.
Ин байтҳо эҳсоси гарми ватандорӣ ва пайванди ногусастании ҳар як тоҷику тоҷикистониро бо ин шаҳри азиз ифода мекунанд.
Таърихи шаҳри Душанбе ба умқи ҳазорсолаҳо мерасад. Бозёфтҳои нодири бостоншиносӣ, ки аз ҳудуди шаҳр ва атрофи он ба даст омадаанд, гувоҳи онанд, ки дар ин минтақа тақрибан 2400 сол пеш тамаддуни шаҳрнишинӣ вуҷуд доштааст. Ин бозёфтҳо ба “маданияти Ҳисор”, ки ба давраи неолит (ҳазорсолаҳои VII-II то милод) мансуб аст, иртибот доранд.
Дар асрҳои миёна ин минтақа бо номи Шумон ёд шуда, ҳамчун як шаҳри мустаҳкам бо қалъа (куҳандиз) тасвир ёфтааст. Аммо номи кунунии “Душанбе” аз як анъанаи қадимӣ сарчашма мегирад: ҳар рӯзи душанбе дар назди қалъаи воқеъ дар соҳили чапи рӯди Варзоб бозори калон баргузор мешуд. Бо гузашти замон дар атрофи ин “Душанбе-бозор” деҳае бунёд гардид, ки ҳамин номро гирифт.
Дар охири асри XIX ва ибтидои асри XX Душанбе як шаҳраки иборат аз 14 гузар буд, ки маркази маъмурии бекигарии Ҳисор ба шумор мерафт, махсусан пас аз он ки соли 1907 беки Ҳисор Шоҳимардонқул баъди заминларзаи Қаротоғ ба ин ҷо кӯчид.
Соли 1925 Душанбе расман шаҳр ва пойтахт эълон шуд. Соли 1929, пас аз таъсиси Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон Сталинобод номгузорӣ шуд ва ин ном то соли 1961 боқӣ монд. Соли 1961 ба шаҳр номи таърихии он бо имлои дуруст – Душанбе баргардонида шуд. Ин давра заминаи асосиро барои ташаккули Душанбе ҳамчун як шаҳри муосир ва маркази ҳаёти сиёсӣ ва фарҳангии ҷумҳурӣ гузошт.
Даврони шуравӣ барои Душанбе давраи сохтмони босуръат ва ташаккули он ҳамчун маркази бузурги саноатӣ, илмӣ ва фарҳангӣ буд. Нақшаҳои генералии солҳои 1930 ва 1938 барои рушди муназзами шаҳр замина гузоштанд. Сохтмони роҳи оҳан (1929), ки пойтахтро бо шабакаи умумииттифоқӣ пайваст, ба рушди иқтисодиёт такони ҷиддӣ бахшид.
Дар ин давра инфрасохтори шаҳр ба куллӣ тағйир ёфт: биноҳои маъмурӣ, корхонаҳои саноатӣ (аз ҷумла комбинати бофандагӣ, заводи семент), манзилҳои истиқоматӣ, мактабу беморхонаҳо бунёд гардиданд. Муҳимтар аз ҳама, Душанбе ба маркази илму фарҳанги ҷумҳурӣ табдил ёфт. Соли 1951 Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон таъсис дода шуд. Донишгоҳу донишкадаҳо, пажӯҳишгоҳҳои илмӣ, театрҳо (аз ҷумла Театри опера ва балет ба номи С. Айнӣ, Театри драмавии ба номи А. Лоҳутӣ), Филармонияи давлатӣ, Сирки давлатӣ, Китобхонаи миллии ба номи Абулқосим Фирдавсӣ, осорхонаҳо, киностудияи “Тоҷикфилм” ва дигар муассисаҳои фарҳангӣ дар пойтахт фаъолият оғоз карданд. Нашриётҳо, рӯзномаву маҷаллаҳо ба забонҳои тоҷикӣ, русӣ ва ӯзбекӣ чоп мешуданд. Аҳолии шаҳр босуръат афзоиш ёфта, таркиби этникии он низ гуногун гардид.
Баъди пошхӯрии Иттиҳоди шуравӣ ва ба даст овардани истиқлоли давлатӣ дар соли 1991, Душанбе ба як марҳилаи нави таърихи худ ворид гардид. Пойтахти давлати соҳибихтиёри Тоҷикистон будан масъулияти бузургеро ба дӯши шаҳр гузошт. Солҳои аввали истиқлол, ки бо ҷанги шаҳрвандӣ ҳамроҳ буд, барои Душанбе давраи мушкил буд, аммо бо барқарор шудани сулҳу субот, пойтахт ба маркази эҳёи миллӣ ва бунёдкорӣ табдил ёфт.
Дар даврони истиқлол симои Душанбе ба таври назаррас тағйир ёфт. Бо ташаббуси Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо роҳбарии Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва таҳти роҳбарии Раиси шаҳри Душанбе, муҳтарам Рустамӣ Эмомалӣ (аз 12 январи соли 2017), корҳои азими ободонӣ ва созандагӣ амалӣ шуда истодаанд. Биноҳои нави маъмурӣ, маҷмааҳои истиқоматӣ, иншооти фарҳангӣ ва варзишӣ, меҳмонхонаҳои сатҳи ҷаҳонӣ, роҳҳо ва пулҳои нав бунёд гардиданд. Масоҳати шаҳр низ васеъ шуда, соли 2020 ба 203.18 километри мураббаъ расид.
Имрӯз Душанбе маркази муҳими дипломатӣ буда, дар он сафоратхонаҳои даҳҳо кишвари ҷаҳон ва намояндагиҳои созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ фаъолият доранд. Пойтахти Тоҷикистон мизбони чорабиниҳои муҳими сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии сатҳи байналмилалӣ мегардад.
Ба ҳолати 1 июли соли 2023, аҳолии Душанбе 1 миллиону 228 ҳазору 400 нафарро ташкил медод, ки беш аз 12 фоизи аҳолии умумии кишварро дар бар мегирад. Қисми зиёди аҳолиро тоҷикон (89.5%) ташкил медиҳанд, ҳамчунин ӯзбекҳо (6.7%), русҳо (2.6%) ва намояндагони дигар миллатҳо (1.2%) дар фазои дӯстиву ҳамдигарфаҳмӣ зиндагӣ мекунанд. Шаҳр аз чор ноҳияи маъмурӣ иборат аст: Исмоили Сомонӣ, Шоҳмансур, Фирдавсӣ ва Сино.
Душанбе на танҳо пойтахти сиёсии Тоҷикистон, балки рамзи ваҳдати миллӣ, ифтихори ватандорӣ ва маркази ҷалби маънавии тоҷикони бурунмарзӣ мебошад. Шаҳр бо нишони расмии худ, ки соли 1997 тасдиқ шудааст, ифтихор мекунад.
Бо нигоҳ ба оянда, Душанбешаҳр ҳадаф дорад ба яке аз шаҳрҳои зеботарин, сабзтарин ва аз ҷиҳати экологӣ тозатарини минтақа табдил ёбад. Нақшаҳои рушди минбаъдаи шаҳр бунёди иншооти боз ҳам муосиртар, беҳтар намудани инфрасохтор, ҷорӣ кардани технологияҳои “шаҳри ҳушманд” ва фароҳам овардани шароити беҳтарини зиндагӣ барои сокинонро дар бар мегиранд.
Шаҳри Душанбе ҳамчун пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол, роҳи пуршарафи таърихиро аз як деҳаи хурд то ба як метрополияи муосир тай намудааст. Ин шаҳр, ки дар он таърихи куҳан бо дастовардҳои замони нав пайванд мехӯрад, имрӯз на танҳо қалби сиёсӣ ва иқтисодии кишвар, балки маркази маънавиест, ки тамоми тоҷикони ҷаҳонро дар атрофи худ муттаҳид месозад ва манбаи ифтихори ҳар як фарзанди Тоҷикистон мебошад. Душанбешаҳр бо гузашти ҳар рӯз боз ҳам ободтару зеботар гардида, ба ояндаи дурахшон қадам мениҳад.
С. Комилова, ассистенти кафедраи забонҳои хориҷии Коллеҷи омӯзгории ба номи Хосият Махсумоваи ДДОТ ба номи Садриддин Айнӣ.
